Qloballaşmanın yeni perspektivləri| Ən yeni qlobal sistem on və ya iyirmi ilə ortaya çıxa bilər

“Bloomberg” nəşri gələcəyin üç ssenarisini nəzərdən keçirir:

1) Nikbin (ABŞ və digər böyük iqtisadiyyatlar arasında qlobal qarşılıqlı əlaqə güclənməyə davam edir);
2) Durğunluq (qloballaşma gözləmə rejimində qalır);
3) Bədbin (qlobal münasibətlər, 2001-ci ildə, Çinin Beynəlxalq Ticarət Təşkilatına üzv olmadan öncə olan, dağınıq həddə çatır).

Qlobal gəlir üçün ən yaxşı və ən pis nəticələr arasındakı fərq böyükdür. 2050 -ci ilə qədər çökən ssenaridə illik dünya ÜDM-i optimist vəziyyətdən 31 trilyon dollar az olacaq.

Qloballaşma milli iqtisadiyyatların və ölkələr arasındakı siyasi əlaqələrin öz qaydaları və ortaq maliyyə, ticarət və informasiya məkanı olan vahid geoiqtisadi sistemə çevrilməsi və inteqrasiyası prosesidir. Dünyanın bu halı ya qeyd-şərtsiz, SSRİ-nin süqutundan sonra ABŞ-ın dünyavi hegemonluğu ilə, ya mövcud sistemə meydan oxumayan, ticarətin, gəlirin, qaynaqların böyük dövlətlərin qlobal paylaşması ilə dəstəklənə bilər.

Ancaq sistemin böhranlara, münaqişələrə, dövlətlərin rəqabətinə və ya istənilən daxili səbəblərə görə transformasiyası geosiyasət və iqtisadiyyatda ciddi dəyişikliklərə yol açır. İqtisadi böhran dövründə dünya istehsalı və beynəlxalq ticarət kəskin şəkildə azalır, kapital axını və ticarət dövriyyəsi azalır, bu da qloballaşma səviyyəsini kəskin şəkildə azaldır. Elə koronaviruslu 2020-ci ildə biz bunu müşahidə etdik. Qloballaşma pandemiyanın mənfi təsirlərini çoxaltdı, tədarük zəncirlərinin və bir-biri ilə əlaqəli bazarlarda pozuntulara səbəb oldu, əksər ölkələrin problemlərinin miqyasını ağırlaşdırdı və gözlənilmədən bütün dünya iqtisadiyyatını tənəzzülə sürüklədi.

Qloballaşmanın zəiflikləri barədə ilk siqnal 2008-ci ildə gəldi. Dünya maliyyə sistemi hesablaşmaların və ehtiyatların əsas valyutası olan dolların hegemonluğuna və BVF, Dünya Bankı, Pul Sabitləşmə Fondu və FED kimi Amerika qlobal qurumlarının hökmranlığına əsaslandığından (əsas emissiya mərkəzi olaraq), bütün maliyyə və əmtəə bazarları FED-in pul siyasətindəki dəyişikliklərdən və Amerika iqtisadiyyatının vəziyyətindən asılı oldu. ABŞ-da başlayan 2008-ci il böhranı və onun sonrakı nəticələri dünya iqtisadiyyatına 22 trilyon dollar ziyan vurdu. Böhran və onun nəticələrini (Avropada borc böhranı, bir sıra ölkələrdə tənəzzül, “Ərəb baharı” və s.) aradan qaldırmaq üçün on il vaxt getdi, hətta 2008-ci ilin bəzi problemləri indi də həllini tapmayıb. İnkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi artım templəri hələ də böhran öncəsi səviyyələrdən aşağıdır və sərhədlərarası kapital axını illər ərzində dünya ÜDM-nin 5-7%-i səviyyəsindədir, baxmayaraq ki, 2007-ci ildə 21% -ə çatmışdı (tarixi maksimum).

Məhz o zaman ən böyük iqtisadiyyatlar milli maraqlarını qlobal sistemə tabe etmənin məqsədəuyğunluğu barədə düşünməyə başladılar. Ticarət, valyuta müharibələri (rəqabətli devalvasiyalar) və proteksionizmi də əhatə edən qloballaşma prosesi 2008-ci ildə başladı, yəni Trampın Ağ Evə gəlməsindən xeyli əvvəl.

Məşhur amerikalı politoloq və sosioloq İmmanuel Vallerştayn yazırdı: “2025-2050-ci illərə qədər böyük ehtimalla sülh, sabitlik, qanunilik yox olacaq. Bu, qismən ABŞ-ın qlobal sistemin hegemon gücü olaraq tənəzzül etməsindən və dünya sisteminin böhranından qaynaqlanacaq”.

Eyni zamanda, qloballaşma ucuz işçi qüvvəsinin olduğu, istehsal sənayesinin və ekoloji cəhətdən təhlükəli sənaye sahələrinin Avropa və ABŞ-dan köçürülməsi Asiyanın iqtisadi çəkisini əhəmiyyətli dərəcədə artırdı. Çin ixracı Qərb ölkələrində yüz minlərlə müəssisəni və milyonlarla iş yerini tez bir zamanda didərgin saldı. Nəhəng beynəlxalq ticarət həcmləri və nəhəng yığılmış ehtiyatlar Asiya ölkələrini (xüsusən Çini) öz investisiya qaynaqları ilə təmin etdi.

Çin “dünya fabrikindən” qlobal iqtisadi sistemdə lider namizədə çevrilir. Və, beləliklə, daha Birləşmiş Ştatlara meydan oxuyur.

Qloballaşan iqtisadiyyatın problemləri

“Dağınıqlıq nizamdan, qorxaqlıq cəsarətdən, zəiflik gücdən doğar”, - deyə Sun Tzu “Müharibə sənəti” əsərində yazır. Son on ildə qlobal iqtisadiyyat zəif və qeyri-sabit bir artım, investisiya aktivliyinin geniş yayılması və bütün seqmentlərdə borcun kəskin yığılması ilə özünü göstərdi. İnkişaf etmiş ölkələrdə on ildən artıq davam edən aşağı artım, aşağı templər, aşağı inflyasiya dövrü tədricən daimi durğunluğa çevrilir. Əksər ölkələrdə davamlı dövlət büdcəsi kəsirləri və yüksək dövlət borcu, iqtisadi və məşğulluq sektorlarını dəstəkləmək üçün infrastruktur layihələrini və proqramlarını məhdudlaşdırır.

Qloballaşma sərvətin daha qeyri-bərabər bölüşdürülməsi səbəbindən ümumi gəlirdəki kapitalın payını artırdı və eyni zamanda, istehsalın rəqabət aparan, inkişaf etməkdə olan ölkələrə köçürülməsi səbəbindən bacarıqlı və ixtisassız işçilərin nisbətini dəyişdirərək, əməyin gəlirindəki bərabərsizliyi artırdı. Rəqəmsallaşma ticarət, maliyyə və xidmət sektorunu dəstəkləmək üçün əla üsul olsa da, xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə istehsalata təsiri məhdud olaraq qalır.

Postsənaye dövründə dünyada bərabərsizliyin artmasıyla istehlakçı tələbatının azalması, yaxın gələcəkdə misli görünməmiş həddən artıq istehsal böhranı üçün ilkin şərtlər yaradır.

İstehsalat və ticarətin mövcud səviyyəsinin dəstək mənbəsi genişmiqyaslı kreditləşmədir. Kredit faizləri çox aşağıdır, hətta mənfidir. Məsələn, Avropa ölkələri və Yaponiyada belədir. Ancaq, postsənaye ölkələrinin istehlakçı bazarları sonsuz kreditlərlə dəstəklənəndə ticarətdə disbalans güclənir və protektsionizm və ticarət müharibələrinə səbəblər əlavə edir.

Qloballaşma ilə dəstəklənən maliyyənin azad hərəkəti artım templərinə məhdud təsir göstərir, həmçinin dünya iqtisadiyyatında disbalans yaradır.

Mərkəzi banklar tərəfindən həyata keçirilən pul stimulu maliyyə bazarlarını “qızdırır”, birjada satılan aktivlərin dəyərini artırır və vəsaitlərin çətinliklə çatdığı iqtisadiyyatın real sektorlarında deflyasiya proseslərini dəstəkləyir. Beləliklə, ABŞ Konqresinə görə, 2008-2015-ci illərdə kəmiyyət yumşalma proqramları çərçivəsində FED tərəfindən ayrılan 4.5 trilyon dolların 85%-i bank sistemində qaldı.

Eyni zamanda, dünyada misli görünməmiş borc artımı baş verir. Qlobal borc dünya iqtisadiyyatının istehsalından çox daha sürətli böyüyür. Borc vətəndaşlar üçün azalan gəlirləri əvəz edir və şirkətlər istehsalın genişləndirilməsindən çox, səhm alımları, birləşmə və satınalmalar üçün borc maliyyələşdirməsindən istifadə edirlər. 2019-cu ilin sonunda ümumi borc dünya ÜDM-in 320 faizinə çatdı. Pandemiyanın başladığı 2020-ci ildə rekord təzələndi.

Dünya Bankı 2020-ci ilin əvvəlində, pandemiyadan da əvvəl maliyyə böhranları ilə borc artımı arasındakı əlaqə barədə xəbərdarlıq edib. Son 50 il ərzində dünya iqtisadiyyatı borc artımının dörd dalğasını yaşayıb. İlk üç dalğa ciddi böhranlarla başa çatdı. Borclanmanın son dalğası 2010-cu ildə başladı və artıq ən sürətlə böyüdü və ən böyük oldu. Bu da yaxın gələcəkdə dünya iqtisadiyyatına yaxşı heç nə vəd etmir. O, ağır xəstədir. Qloballaşma dövlətlər və vətəndaşlar üçün sistemli zəifliklər və təhlükəli risklər yaratdı.

Yeni sistemin formalaşması üçün şərtlər

Qloballaşma böhranını aradan qaldırmaq üçün aparıcı iqtisadi güclərin qarşılıqlı əlaqədə razılaşması və problemləri həll edilə bilən və həll edilə bilməyən (bərabərsizlik və borc problemləri) problemlərə bölmək lazımdır. Əgər bu uğur qazanarsa, gələcək böhranın nəticələri yumşaldıla bilər. Ancaq hökmranlıq, yataqlar və bazarlar uğrunda soyuq və isti müharibələr reallığa çevrilərsə, dünyanı yaxşı bir şey gözləməyəcək.

Bəşəriyyətin qarşısında siyasi, iqtisadi, iqlim və resurs risklərini azaldacaq və ictimai əlaqələrdə resurslardan rasional istifadə, sosial ədalət və əxlaqa əsaslanan yeni bir sosial ideologiya tətbiq edəcək yeni bir qlobal sistem yaratmaq vəzifəsi durur.
Prinsipcə yeni bir iqtisadiyyat yaratmaq və mövcud sistemin disbalansını aradan qaldırmaq üçün elmi-texniki inqilabın daha bir mərhələsinə, yeni texnoloji nizamın yaranmasına ehtiyac var. Ancaq bu yolda bir çox maneələr var.

Bəşəriyyətin kəşf etdiyi fundamental biliklərin həcmi son həddinə çatıb. Fizikada, riyaziyyatda, biologiyada və s. irəliləyiş əldə etmək üçün, yeni hipotezlərin araşdırılması və sınanması üçün, ən əsası, uzun müddətli (bəlkə də iki və ya üç alim nəsli) böyük vəsait tələb olunur, lakin iqtisadi reallıqlar mənfəəti “burada və indi” prinsipinə uyğun tələb edir. Elmi araşdırmalar tez bir şəkildə geri qaytarılma tələblərinə tabedir, elmmetrika isə (“Scopus”, “Web of Science” nəşrləri, istinadlar, Xirş indeksi və s.) elmi fəaliyyətini məhdudlaşdırır.

Qloballaşan dünya elmi əsas yaratmadan texnoloji inqilab etməyə çalışır, bu azmış kimi son onilliklərin elmi və texnoloji nailiyyətlərini kommersiyalaşdırmağa və ictimailəşdirməyə çalışır. Nobel Mükafatları indi əsasən 20-ci əsrin ikinci yarısında edilən kəşflərə görə verilir, əsasən də nominasiyaya qədər sağ qalanlara (qrafenə görə Novoselov və Qeimin mükafatı nadir istisnadır).

İnsanlara yeritməyə çalışırlar ki, onlara əşyalar (əşyalara yiyələnmək) yox, onların funksiyaları lazımdır. “Uber” varsa, avtomobil nəyə lazımdır, kirayə qalmaq varkən ev nəyə lazımdır? Bu Erix Frommun “Haben oder Sein” fikrinin yeni bir təfsirinə bənzəyir.

İnsanların bu funksiyalara olan ehtiyaclarını müəyyən etmək və mal və xidmətləri tanıtmaq və tətbiq etmək üçün “rəqəmsallaşdırma” və “Big Data” kommersiya inkişafı əldə edir.

Süni Zəka (SZ) sahəsində də əldə olunan nailiyyətlər iqtisadiyyatı dəyişir və elmi araşdırmaları dəstəkləyir. Bu dəstək gizli qalan məqamları üzə çıxarmaqdan ibarətdir.

Prespektivlər

Böhranlar və müharibələr tarixin gedişatını sürətləndirir. Adətən onilliklər boyu davam edən proseslər bir neçə il ərzində baş verə bilər. Pandemiya və mövcud qloballaşma böhranı da istisna deyil. Aydındır ki, daha rasional dünyaya doğru irəliləməyin və qlobal mülkiyyət quruluşunu, istehsal üsullarını, siyasətini və sosial sferasını islah etməyin vaxtı çatıb. Struktur riskləri azaltmaq və sanksiya siyasətindən imtina etmək lazımdır. Ancaq dünya əmək və mənfəət bölgüsünün asimmetriyası, maliyyə və məlumat axınları, əsas qovşaqlara nəzarət, rəqiblərin iqtisadiyyatını məhv etmək üçün qanundan silah kimi istifadə edilməsi kimi hallar yeni, daha ədalətli bir qlobal sistem yaradılmasının perspektivlərinə qarşı oynayır.

Böyük dövlətlər, ilk növbədə Amerika Birləşmiş Ştatları və Çin arasındakı texnoloji rəqabət də bir sıra problemlərə səbəb olacaq.

Beynəlxalq ictimaiyyət indi ikili fikir ayrılığı ilə üzləşir – ümumi xeyir və ya ümumi xaos üçün əməkdaşlıq. Problem ondadır ki, xaosun daha çox ön şərtləri var.

Perspektivlər çox da ürəkaçan deyil. Görünür, böhran və xaosdan keçməli olacağıq. Dövlət və qeyri-dövlət müəlliflərinin, maliyyə kapitalının və internet platformalarının və sosial şəbəkələrin yeni qlobal oyununda öz şahlıqlarını və şahmat oyunlarından daha çox oyunçu olmaq qabiliyyətlərini qoruya biləcək ölkələr sağ qalacaq.